Η αναπηρία είναι πολιτικό ζήτημα

Μια συζήτηση με τον τυφλό εκπαιδευτικό Λάζαρο Τεντόμα.
Με τη συνέντευξη αυτή ανοίγουμε στην «Εποχή» μια συζήτηση για τα πολύ σοβαρά ζητήματα της αναπηρίας και της ειδικής αγωγής. Ο Λάζαρος Τεντόμας, διδάκτορας του τμήματος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Παντείου Πανεπιστημίου με μεταπτυχιακά στον τομέα των Σπουδών της Αναπηρίας (Disability Studies) στο Πανεπιστήμιο του Leeds της Μεγάλης Βρετανίας, που από το 2004 διδάσκει στην ειδική εκπαίδευση, μιλά για την πολιτική διάσταση της αναπηρίας και την ανάγκη να ξαναδούμε το θέμα της ειδικής αγωγής από μια ολότελα διαφορετική σκοπιά, βάση της οποίας πρέπει να είναι τι μπορεί να κάνει το παιδί και όχι τι δεν μπορεί να κάνει.

Ποιος είναι ο αριθμός των εν ενεργεία τυφλών εκπαιδευτικών;
Εκπαιδευτικοί με προβλήματα όρασης σε βαθμό που να έχουν λειτουργικούς περιορισμούς είναι ελάχιστοι. Οι τυφλοί εκπαιδευτικοί δεν εμπίπτουν στις ειδικές κατηγορίες και δεν μπορούν να πάρουν μετάθεση χωρίς το μέτρο της μοριοδότησης, κάτι το οποίο ισχύει και για τις περισσότερες μορφές αναπηρίας. Έτσι, οι ανάπηροι εκπαιδευτικοί οδηγούμαστε κυρίως στα ειδικά σχολεία προκειμένου να εργαζόμαστε στις περιοχές όπου είναι και η μόνιμη κατοικία μας. Με αυτό το μέτρο, το υπουργείο Παιδείας υπονοεί ότι η ειδική εκπαίδευση είναι ο προνομιακός χώρος εργασίας των αναπήρων εκπαιδευτικών. Πρόκειται για μια στερεοτυπική αντίληψη ρατσιστικού χαρακτήρα η οποία επιβάλλει και αναπαράγει διαχωρισμούς του τύπου «ο τυφλός με τους τυφλούς…».

Στα σχολεία που υπηρετήσατε νιώσατε να υφίστασθε κάποιου είδους, ας την ονομάσω κι εγώ, ρατσιστική μεταχείριση;
Σε πολύ γενικές γραμμές όχι. Ωστόσο, κάθε φορά που τοποθετούμαι σε νέα σχολική μονάδα, νιώθω ότι χρειάζεται μεγαλύτερος χρόνος, από ότι συνήθως, για να γίνω αποδεκτός. Επίσης, ορισμένες φορές απαιτείται να αποδείξω, ευτυχώς όχι σε όλους τους συναδέλφους μου, ότι εκτός από την αναπηρία έχω και την εκπαιδευτική ιδιότητα.

Χρειάζεστε ειδικές συνθήκες διδασκαλίας;
Τα βοηθήματα δεν είναι αυτά καθαυτά που διευκολύνουν, αλλά το νοηματικό περιεχόμενο που αποδίδουμε κάθε φορά στις συνθήκες έκφρασης/απόκρυψης συναισθημάτων, όπως διαμορφώνονται στη σχέση εκπαιδευτικού και εκπαιδευόμενου. Δούλεψα αυτά τα ζητήματα στη διατριβή μου. Η απώλεια της όρασης δεν σε αφήνει να ανταποκριθείς εκφραστικά με τους συνηθισμένους τρόπους, άρα οι συνομιλητές σου δεν μπορούν να κατηγοριοποιήσουν τα συναισθήματά σου με τους συμβατικούς όρους επικοινωνίας και έτσι δημιουργούνται παρερμηνείες. Η μελέτη αυτού του πεδίου μπορεί να αποβεί εξαιρετικά χρήσιμη σε όλο το φάσμα τη εκπαίδευσης, ειδικής και μη. Κατ’ ανάλογο τρόπο στην περίπτωση ενός ανάπηρου μαθητή, που πολλές φορές λόγω κοινωνικών εμποδίων συμβαίνει να έχει έλλειψη ερεθισμάτων, φαντάζει να παρουσιάζει νοητική υστέρηση, επειδή δεν ανταποκρίνεται στους συμβατικούς κανόνες επικοινωνίας. Συνεπώς πρέπει να επαναπροσεγγίσουμε την εκπαιδευτική διαδικασία σε σχέση με τα εμπόδια που την προδιαγράφουν κάθε φορά.

Τι μπορεί να προσφέρει η ειδική αγωγή και ποια είναι τα προβλήματα που αντιμετωπίζει;
Η αναπηρία είναι πολιτικό ζήτημα. Η ειδική διδακτική συνήθως την αντιμετωπίζει ως τεχνικό ζήτημα. Ξέρετε, χρειάζονται εκπαιδευτικοί με ευρεία οπτική και στάση, όχι απλώς με καλή κατάρτιση στην ειδικότητά τους. Η διαρκής κατάρτιση δημιουργεί εξειδικευμένους επαγγελματίες, που μέσα από την ειδικότητά τους μπορούν να ασκήσουν μεγάλη εξουσία πάνω στους ανάπηρους μαθητές ή τους ανάπηρους γενικότερα. Χρειάζονται άνθρωποι με πολιτική και κοινωνική συνείδηση, ώστε κάθε φορά να αντιλαμβάνονται τους κινδύνους που κρύβει η βιοεξουσία.

Οι συνάδελφοί σας παραπονούνται για την υλικοτεχνική υποδομή των σχολείων ειδικής αγωγής.

Είναι μύθος ότι οι σχολικές μονάδες ειδικής αγωγής υπερτερούν στην υλικοτεχνική υποδομή σε σχέση με τα γενικά σχολεία. Για παράδειγμα, το ειδικό σχολείο όπου υπηρετώ είναι χτισμένο δίπλα σε νεκροταφείο… Ας δεχτούμε ότι αυτό συνέβη τυχαία, όμως έχει κι αυτό τη συμβολική του αξία. Είναι διώροφο κτίριο και συστεγάζονται τρία σχολεία: ένα σχολείο για παιδιά με αυτισμό και ένα άλλο για παιδιά με κινητικές δυσκολίες που βρίσκονται στο ισόγειο. Όλο το κτήριο αυτό έχει δαιδαλώδεις διαδρόμους και τα παιδιά χρειάζονται πάντα κάποιον να τα οδηγεί στην τάξη τους. Οι εκπαιδευτικοί αγωνιούν, με αποτέλεσμα να αναλωνόμαστε σε μια παιδονομική διαδικασία εις βάρος της παιδαγωγικής. Τόση συγκέντρωση μαθητών με τόσες περιπτώσεις προβλημάτων είναι απαράδεκτη. Πρέπει να επισημάνω ότι στο σχολείο αυτό δεν έχουν όλα τα παιδιά νοητική υστέρηση. Κάποια βρίσκονται εκεί για κοινωνικούς λόγους: όπως παιδιά οικογενειών που δυσκολεύονται στην ανατροφή των παιδιών τους ή δε είχαν τη διαχειριστική ικανότητα να επιβάλλουν τα παιδιά τους στα γενικά σχολεία.

Όμως, αλλού βρίσκεται κατά τη γνώμη μου το πραγματικό πρόβλημα: Τα ειδικά σχολεία λειτουργούν ως άλλοθι κοινωνικής πολιτικής. Ο πολλαπλασιασμός τους ζητείται στο όνομα της προστασίας της αναπηρίας, αλλά θα οδηγήσει στη μεγαλύτερη γκετοποίησή της. Η λύση είναι η συμπεριληπτική εκπαίδευση, η οποία είχε αρχίσει να συζητείται στην Ελλάδα στις αρχές του 2000, αλλά δεν προχώρησε. Οι σχολικές μονάδες ειδικής αγωγής επικεντρώνονται στις διαγνώσεις και ασχολούνται με το τι δεν μπορεί να καταφέρει ο μαθητής και όχι τι μπορεί να πετύχει. Υπάρχει ιατρικοδιαγνωστικοκεντρικό σύστημα. Το οποίο προκαταλαμβάνει την πορεία του μαθητή και πολλές φορές πολλοί συνάδελφοι, κατά τη γνώμη μου εσφαλμένως, πρώτα συμβουλεύονται τη διάγνωση και μετά βλέπουν το μαθητή. Δεν μπαίνουν στη διαδικασία να φανταστούν το μαθητή πέρα από τη βλάβη του.

Τι ακριβώς είναι η συμπεριληπτική εκπαίδευση;
Τα ειδικά σχολεία δεν είναι σχολεία γειτονιάς, βρίσκονται σε συγκεκριμένα σημεία και συγκεντρώνουν παιδιά από όλη την περιοχή. Αυτό δημιουργεί προβλήματα στη μετακίνηση, αλλά κυρίως τα ανάπηρα παιδιά απομονώνονται από την κοινότητα, δεν πηγαίνουν στα σχολεία που πάνε τα αδέρφια τους, δεν βγαίνουν, δεν έχουν φίλους στη γειτονιά. Η συμπερίληψη πρέπει να εφαρμοστεί σταδιακά λαμβάνοντας υπόψη και τις συνθήκες που επικρατούν στα γενικά σχολεία. Ένα πρώτο βήμα θα ήταν η δημιουργία ειδικών τάξεων στα γενικά σχολεία. Υπάρχουν βέβαια έρευνες που έχουν δείξει ότι όπου εφαρμόστηκε, υπήρξαν διαχωρισμοί. Όμως, για λόγους ιστορικής ολοκλήρωσης πρέπει να προχωρήσουμε σε αυτό το βήμα, έτσι ώστε να σπάσει σιγά σιγά η γκετοποίηση των ανάπηρων μαθητών. Πολλοί κινδυνολογούν υποστηρίζοντας ότι αυτά δεν μπορεί να συμβούν στην Ελλάδα της κρίσης, όμως πρέπει να τονιστεί ότι εδώ και χρόνια ο εθνικός και υπερεθνικός λόγος προωθεί τη δημιουργία κέντρων συγκέντρωσης. Τουλάχιστον ας μπούμε στη διαδικασία να διαχειριστούμε δημιουργικά την επιτακτικότατα της κρίσης.
Μια έρευνα σε σχολεία της Καλλιθέας και του Αμαρουσίου έδειξε ότι οι εκπαιδευτικοί είναι θετικοί στη συμπερίληψη μαθητών με κινητικά προβλήματα, καθώς και με προβλήματα ακοής ή όρασης, ενώ δεν δέχονται εύκολα τη συμπερίληψη μαθητών με ψυχολογικές διαταραχές και νοητική υστέρηση. Κάποιοι επιμένουν να αναπαράγουν την κατηγοριοποίηση των ανάπηρων ατόμων με βάση το είδος και το βαθμό της βλάβης. Η αντίληψη αυτή βασίζεται σε μια ατομοκεντρική εξήγηση της αναπηρίας, ενώ το ζήτημα είναι ευρύτερο. Στις περισσότερες των περιπτώσεων τα εμπόδια που συναντούν οι ανάπηροι μαθητές δεν έχουν σχέση με τους λειτουργικούς περιορισμούς της βλάβης τους, αλλά με τα δομικά χαρακτηριστικά και την κουλτούρα των σχολικών μονάδων. Για το λόγο αυτό χρειάζεται να στρέψουμε την προσοχή μας όχι στο πώς θα αντιμετωπίσουμε τον ανάπηρο μαθητή, αλλά στο πώς θα κατανοήσουμε τα εμπόδια που η σχολική κοινότητα βάζει.

Ποια αποτελέσματα θα φέρει η κατάργηση των ειδικών σχολείων;
Τα σχολεία ειδικής αγωγής επηρεάζονται πολύ από τη στάση και τη νοοτροπία της ελληνικής κοινωνίας προς την αναπηρία και την αναπαράγουν με τον ίδιο τρόπο. Το ελληνικό κράτος νόμισε ότι με την επιδοματική πολιτική θα σκεπάσει το πρόβλημα. Το κράτος ουσιαστικά πετάει το μπαλάκι στην οικογένεια. Σε επίπεδο αναπαραστάσεων παρουσιαζόμαστε ως μια οικογενειοκεντρική κοινωνία. Αυτό όμως χωράει πολύ μεγάλη συζήτηση. Από την προσωπική μου επαγγελματική εμπειρία ερχόμενος σε επαφή με ένα μεγάλο φάσμα των οικογενειακών σχηματισμών, διαπίστωσα τη ρευστότητά τους. Συνεπώς, η επίκληση της προστασίας της οικογένειας είναι μια επίφαση κρατικής ευαισθησίας, η οποία στην πραγματικότητα δεν αναγνωρίζει τη ρευστότητα των οικογενειακών σχηματισμών και επιμένει να τις προβληματικοποιεί, ετικετοποιεί και στιγματίζει «προσφέροντας τη λύση» των κέντρων συγκέντρωσης, δηλαδή των ειδικών σχολείων, και παράλληλα κατασκευάζει και την ενοχή των οικογενειακών σχηματισμών που σε καμία περίπτωση οι μέχρι τώρα κρατικές πολιτικές δεν αναγνώρισαν τις ανάγκες τους. Η βαθμιαία κατάργηση των ειδικών σχολείων θα είναι και η αναγνώριση ενός προνιακού πλουραλισμού όπου θα τοποθετεί τη φροντίδα στη σφαίρα της πολιτικής πράξης και έτσι η συμπερίληψη των ανάπηρων μαθητών θα σημάνει και τη συμπερίληψη των συλλογικών ευθυνών απέναντι σε κάθε μορφή διαφορετικότητας. Όχι σε μια κατασκευή της διαφορετικότητας, αλλά προς μια απελευθερωτική και χειραφετησιακή πολιτική που δεν θα διαχωρίζει τη διδασκαλία από τη φροντίδα.

Πηγή: http://www.epohi.gr