Burn Out: Ποια είναι τα σημάδια της υπερκόπωσης;

Περίληψη
Η εργασιακή εξουθένωση (burnout syndrome), όρος που για πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκε από τον Freudenberger (1974) (παρατηρώντας στη δεκαετία του '60 το προσωπικό μίας κλινικής αποτοξίνωσης), είναι ένα ψυχοσωματικό σύνδρομο που χαρακτηρίζεται από τρεις κύριες συνιστώσες: α) συναισθηματική εξουθένωση, β) αισθήματα αποπροσωποποίησης και γ) μειωμένη λειτουργικότητα/ αποτελεσματικότητα στον επαγγελματικό τομέα σε συνδυασμό με νοητική κόπωση. Η αιτιολογία της θεωρείται πως είναι παρατεταμένο stress στην εργασία ή αλλού (Maslach και συν 2001). Η εργασιακή εξουθένωση μπορεί να οδηγήσει ένα άτομο σε διαπροσωπικές συγκρούσεις, καθώς και εμφάνιση δυσάρεστων σωματικών συμπτωμάτων και αρνητικών συναισθημάτων που συνοδεύονται από μειωμένη παραγωγικότητα. Το άτομο που υποφέρει πιστεύει πως δεν μπορεί να κάνει κάτι για να ξεφύγει από αυτή την κατάσταση. Ο υποστηρικτικός κοινωνικός και οικογενειακός περίγυρος μπορούν να προφυλάξουν σε σημαντικό βαθμό τον άνθρωπο από τις δυσμενείς επιπτώσεις του εργασιακού stress. Επιπλέον ένα εργασιακό περιβάλλον το οποίο διακατέχεται από κλίμα εμπιστοσύνης, αλληλουποστήριξης σεβασμού και ανοιχτής επικοινωνίας μεταξύ των εργαζομένων μπορεί να προστατέψει αποτελεσματικά από την ανάπτυξη εργασιακής εξουθένωσης. Δυστυχώς στη σημερινή εποχή, οι ιδιαίτερα ανταγωνιστικές συνθήκες εργασίας, η μεγάλη αύξηση της ανεργίας σε συνδυασμό με την οικονομική κρίση έχουν οδηγήσει στην ολοένα και αυξανόμενη έλλειψη κατάλληλων συνθηκών εργασίας για τη μείωση του εργασιακού stress. Προκειμένου τώρα οι εργαζόμενοι που υποφέρουν από εργασιακή εξουθένωση να ξεφύγουν από αυτήν χρειάζονται βοήθεια να αλλάξουν το τρόπο που σκέφτονται αλλά και την άποψη που έχουν ώστε να αναγνωρίσουν και να τροποποιήσουν τις καταστάσεις που τους φέρνουν σε αυτό το αδιέξοδο. Επιπλέον, τεχνικές αντιμετώπισης του stress μπορεί να βοηθήσουν αποτελεσματικά άτομα που υποφέρουν από αυτό το σύνδρομο. Εγκέφαλος 2010, 47(4):193-198.

Λέξεις κλειδιά: Σύνδρομο εργασιακής εξουθένωσης, στρες, γνωσιακή-συμπεριφορική ψυχοθεραπεία, σωματική άσκηση, μεσογειακή διατροφή, κοινωνικός υποστηρικτικός περίγυρος, πνευματική ζωή.

Τα αυξημένα επαγγελματικά καθήκοντα, τα εξαντλητικά ωράρια, ο ασαφής προσδιορισμός των ρόλων και οι ανταγωνιστικές σχέσεις με τους συναδέλφους δημιουργούν ένα εργασιακό περιβάλλον, που μειώνει την απόδοσή των εργαζομένων ενώ συχνά προκαλεί έντονα συμπτώματα στρες με επιπτώσεις στην προσωπική και κοινωνική τους ζωή. Το άτομο που υποφέρει πιστεύει πως δεν μπορεί να κάνει κάτι για να ξεφύγει από αυτή την κατάσταση. Δυστυχώς στη σημερινή εποχή, οι ιδιαίτερα ανταγωνιστικές συνθήκες εργασίας, η μεγάλη αύξηση της ανεργίας σε συνδυασμό με την οικονομική κρίση έχουν οδηγήσει στην ολοένα και αυξανόμενη έλλειψη κατάλληλων συνθηκών εργασίας για τη μείωση του εργασιακού stress.

Τι είναι όμως stress;

Stress είναι η προετοιμασία του οργανισμού μας να αντιμετωπίσει ή να αποφύγει έναν επικείμενο κίνδυνο ή άλλη δυσκολία (ή όπως προτείνει ο καθηγητής Χρούσος είναι η διαταραχή της ομοιόστασης του οργανισμού).

Ο Walter Cannon φυσιολόγος του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ ήταν πρωτοπόρος ερευνητής της βιοχημείας του stress στις αρχές του 20ου αιώνα. Αρχικά απομόνωσε από τα επινεφρίδια φοβισμένων γατών την ορμόνη επινεφρίνη (Cannon και Paz 1911). Όταν έκανε ένεση της ορμόνης σε ήρεμες γάτες παρατήρησε πως αυτό πυροδότησε μία φυσική αντίδραση φόβου, ο καρδιακός ρυθμός της γάτας και η αρτηριακή πίεση αυξήθηκαν ενώ η ροή αίματος στους μυς αυξήθηκαν. Αυτή την αντίδραση ο Cannon την ονόμασε αντίδραση «φόβου, πάλης ή φυγής» ("fright, fight, or flight response"). Αυτές οι μεταβολές προετοιμάζουν τον άνθρωπο να παλέψει (fight) ή να φύγει (flight) προκειμένου να αποφύγει κάποιο κίνδυνο. Αυτή η αντίδραση πλέον στις μέρες μας ονομάζεται "fight, or flight response" ή αντίδραση στο stress. Αργότερα ανακαλύφθηκαν και άλλες ορμόνες που συνδέονται με την αντίδραση στο stress όπως η νορεπινεφρίνη και κορτιζόλη.

Ο υποθάλαμος, η υπόφυση, και τα επινεφρίδια συγκροτούν τον άξονα που παίζει καθοριστικό ρόλο στην έκλυση της απάντησης στο stress. Με την απελευθέρωση κάποιων ορμονών όπως ACTH και κορτιζόλη, ο προαναφερθείς άξονας προετοιμάζει το σώμα να ανταπεξέλθει στις ανάγκες που μπορεί να προκύψουν. Συγχρόνως απελευθερώνονται επινεφρίνη και νορεπινεφρίνη από τα επινεφρίδια μετά από παρέμβαση του Συμπαθητικού Νευρικού Συστήματος. Η επίδραση αυτών των ορμονών στο σώμα είναι γενικευμένη, έτσι οι αισθήσεις μας γίνονται οξύτερες, οι μύες συσπώνται, η καρδιά μας χτυπά πιο δυνατά, η αρτηριακή πίεση αυξάνεται, και η αναπνοή γίνεται πιο γρήγορη.

Ο φυσιολόγος Hans Selye ήταν ο πρώτος που εισήγαγε την ιδέα πως οι σωματικοί και οι ψυχολογικοί στρεσσογόνοι παράγοντες εκλύουν την ίδια απάντηση στο stress σε ότι αφορά στη φυσιολογία του ανθρώπινου σώματος. Επιπλέον από τη μία διαχώριζε το «καλό» stress που έχει βραχεία διάρκεια και μας βοηθά να ξεπεράσουμε εμπόδια τα οποία παρουσιάζονται στη καθημερινή ζωή και από την άλλη το «κακό» υπερβολικό stress το οποίο καταβάλλει την ικανότητα μας να προσαρμοζόμαστε στις καινούργιες συνθήκες της ζωής.

Υπάρχει ένας μεγάλος κατάλογος νοσημάτων που συσχετίζονται με το «κακό» stress:

Άγχος, κατάθλιψη, Αϋπνία και διαταραχές ύπνου, αλλεργικές δερματικές παθήσεις, αρθρίτιδα, δυσκοιλιότητα, βήχας, διαβήτης, ζάλη, καρδιακά προβλήματα (όπως καρδιακή αρρυθμία, στηθάγχη, καρδιακή ανακοπή), αίσθημα καψίματος στη καρδιά, υπέρταση, λοιμώδεις νόσοι (ευαισθησία σε γρίπη και σε έρπητα), προβλήματα γονιμότητας-τεκνοποίησης, σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου, συμπτώματα της εμμηνόπαυσης (όπως εξάψεις), πρωινή ναυτία και έμετος κατά τη διάρκεια της κύησης, νευρικότητα, πόνος οποιαδήποτε αιτιολογίας (όπως οσφυαλγία, κεφαλαλγία, κοιλιακό άλγος, μυαλγίες, αρθραλγίες, πόνος μετά από χειρουργική επέμβαση, χρόνιος πόνος οποιασδήποτε αιτιολογίας), προ-εμμηνορυσιακό σύνδρομο, ανεπιθύμητες ενέργειες χρόνιων νοσημάτων, ανεπιθύμητες ενέργειες από το καρκίνο και τη θεραπεία του (ακτινοθεραπεία, χημειοθεραπεία, φαρμακοθεραπεία κλπ.), επιβράδυνση του ρυθμού επουλώσεως τραυμάτων.

Πρέπει να αναζητούμε βοήθεια όταν βιώνουμε οποιοδήποτε από τα παρακάτω συμπτώματα:
Εκσεσημασμένη ανησυχία ή φόβος τον περισσότερο καιρό ή επαναλαμβανόμενα επεισόδια πανικού.
Παράλογα συναισθήματα φόβου, ή κινδύνου.
Συχνά σωματικά συμπτώματα- όπως εκνευρισμός, τρόμος, ναυτία, αίσθημα κρύου ή ζεστού, συχνουρία (σε απουσία πραγματικού κινδύνου).
Επανειλημμένες δυσάρεστες σκέψεις και μη ελεγχόμενες επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές προκειμένου να μειωθεί η ανησυχία που προέρχεται από αυτές τις σκέψεις.
Μακράς διάρκειας συναισθήματα θλίψης ή ανησυχίας
Απώλεια ενδιαφέροντος για δραστηριότητες που στο παρελθόν ήταν ευχάριστες
Αισθήματα ενοχής, αναξιότητας ή αβοηθητότητας
Έντονο αίσθημα ανησυχίας που συνοδεύεται από αδυναμία να μείνει ο ασθενής ακίνητος
Δυσκολία στη συγκέντρωση και στη λήψη αποφάσεων
Επαναλαμβανόμενες σκέψεις θανάτου ή αυτοκτονίας που χρειάζονται την άμεση επέμβαση ειδικού ψυχικής υγείας.

Είναι σημαντικό επίσης να αναγνωρίζουμε τα πρώιμα σημάδια του stress:

Σωματικά συμπτώματα

Αυχένας και ώμοι πιασμένοι ή σε σύσπαση, οσφυαλγία, αίσθημα κόπωσης, ταχυσφυγμία ή αίσθημα παλμών, τρόμος, εφίδρωση, ζάλη ή αίσθημα λιποθυμίας, δυσκολία στη κατάποση-αίσθημα πνιγμού, κοιλιακό άλγος, δυσπεψία, διάρροια ή δυσκοιλιότητα, συχνουρία, αδιαφορία για σεξουαλική δραστηριότητα, ακαθησία.

Εκδηλώσεις στη συμπεριφορά

Αδυναμία ολοκλήρωσης δραστηριοτήτων, υπερκατανάλωση αλκοόλ, υπερφαγία, έναρξη καπνίσματος ή αύξηση των τσιγάρων που καπνίζει το άτομο καθημερινώς, υπερβολική συζήτηση και ενασχόληση με στρεσσογόνες καταστάσεις

Συναισθήματα

Έντονη ανησυχία, συχνό κλάμα, θυμός, αίσθημα αδυναμίας να αλλάξει τα πράγματα, νευρικότητα, απώλεια νοήματος στη ζωή αλλά και των στόχων που το άτομο είχε θέσει, αίσθημα βαρεμάρας, αίσθημα μοναξιάς, αίσθημα δυστυχίας χωρίς ξεκάθαρη αιτία, καταθλιπτικά συναισθήματα

Συμπτώματα που αφορούν στη γνωστική λειτουργία

Συνεχής ανησυχία, μειωμένη συγκέντρωση, δυσκολία ανάκλησης αναμνήσεων, απώλεια της αίσθησης του χιούμορ, αναποφασιστικότητα, απώλεια δημιουργικότητας, αδυναμία του ανθρώπου να έχει «καθαρή» σκέψη.

Συχνά οι άνθρωποι προκειμένου να αντιμετωπίσουν το υπερβολικό stress καταφεύγουν σε μεθόδους που μπορεί να μην είναι οι ενδεδειγμένες για την αντιμετώπισή του. Π.χ.:

Βλέπουν ατελείωτες ώρες τηλεόραση, απομακρύνονται από φίλους ή συντρόφους ή αντίθετα επιδιώκουν να βρίσκονται συνεχώς σε φιλικό κοινωνικό περίγυρο προκειμένου να αποφύγουν την επίλυση των προβλημάτων που τους απασχολούν, τρώνε περισσότερο ή λιγότερο από το κανονικό, κοιμούνται περισσότερο του κανονικού, πίνουν πολύ αλκοόλ, ξεσπάνε σε άλλους ακόμα και με βίαιες συναισθηματικές αντιδράσεις, αποφασίζουν να αρχίσουν το κάπνισμα ή καπνίζουν περισσότερο από ότι συνήθως, καταφεύγουν σε φάρμακα που υπόσχονται κάποια ανακούφιση, όπως υπναγωγά, μυοχαλαρωτικά, αγχολυτικά χάπια, κάνουν χρήση ναρκωτικών ουσιών.

Το ολοένα αυξανόμενο «κακό» stress μπορεί να οδηγήσει σε έντονες αγχώδεις εκδηλώσεις και κατάθλιψη.

Το αρνητικό παράδειγμα της FRANCE-TELECOM

Δυσμενείς επιπτώσεις υπάρχουν όταν μία επιχείρηση αποφασίζει να ακολουθήσει εντελώς ασφυκτικά ωράρια, ή συνθήκες εργασίας που δεν συνάδουν με τη βελτίωση της ποιότητας της ζωής των εργαζομένων. Στη FRANCE-TELECOM από το 2008 έως σήμερα έχουν βάλει τέλος στη ζωή τους 42 μέλη του προσωπικού. Οι θάνατοι αυτοί συνδέονται με τις μεθόδους που χρησιμοποίησε η διεύθυνση της γαλλικής εταιρείας τηλεπικοινωνιών για να προσαρμόσει την πρώην κρατική μονοπωλιακή εταιρεία στον νέο υπερ-ανταγωνιστικό κόσμο της τηλεφωνίας και του Ίντερνετ. Το Φεβρουάριο του 2010, έκθεση της επιθεώρησης εργασίας της Γαλλίας είχε κάνει λόγο για πιθανές παραβάσεις σχετικές με έκθεση σε κίνδυνο προσώπων με την εφαρμογή εργασιακών σχημάτων που μπορούν να βλάψουν την υγεία των εργαζομένων, καθώς και για μεθόδους διαχείρισης που παραπέμπουν σε ηθική κακοποίηση. Η επιθεώρηση εργασίας αναφέρεται συγκεκριμένα σε «πολιτική αναδιοργάνωσης και διαχείρισης» που εφαρμόζεται από το 2006 και τονίζει ότι η διεύθυνση της France Telecom έλαβε επανειλημμένα προειδοποιήσεις για τις επιπτώσεις της στην υγεία των εργαζομένων.

Έρευνα του Ευρωπαϊκού Ιδρύματος για τη Βελτίωση των Συνθηκών Διαβίωσης και Εργασίας διαπίστωσε πως:
>25% των εργαζομένων βιώνουν στρες στην εργασία.
1 στους 5 ευρωπαίους εργαζόμενους αισθάνεται κόπωση και 1 στους 8 υποφέρει από πονοκέφαλο.
8 στους 10 βέλγους εργαζόμενους παρουσίασαν αυξημένη ψυχολογική επιβάρυνση τα τελευταία έτη, ενώ 4 στους 10 άγγλους χειριστές ηλεκτρονικών υπολογιστών νιώθουν ότι το ψυχοκοινωνικό στρες έχει αυξηθεί.
9-12% των ανδρών και 9-11% των γυναικών στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι εκτεθειμένο σε εργασιακή πίεση κατά το μεγαλύτερο διάστημα της ημέρας (υψηλό ποσοστό στη Γερμανία, την Ελλάδα και την Ολλανδία).

Η έκταση του φαινομένου οφείλεται κυρίως στις συνθήκες εργασίας που επικρατούν:
>1/3 δεν μπορούν να κάνουν διάλειμμα όταν το χρειάζονται,
ενώ 4 στους 10 δεν έχουν τη δυνατότητα να αποφασίσουν μόνοι τους το διάστημα διακοπών τους ή τις ημέρες της αδείας τους.

Περίπου οι μισοί από τους εργαζόμενους στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης απασχολούνται σε μονότονες εργασίες. Η μονοτονία και η επανάληψη στην εργασία είναι φαινόμενα που παρατηρούνται περισσότερο στη Γαλλία, την Ελλάδα και την Ισπανία.

Πρέπει επίσης να υπογραμμισθεί το γεγονός πως από πολλές μελέτες διαπιστώνεται σημαντική συσχέτιση μεταξύ εργασιακής επιβάρυνσης και διαφόρων νοσημάτων:
Σε σύγκριση με το σύνολο των εργαζομένων, οι εργαζόμενοι που υφίστανται στρεσσογόνο πίεση διατρέχουν τέσσερις με πέντε φορές μεγαλύτερο κίνδυνο καρδιαγγειακών νοσημάτων.
Μελέτη που έγινε στη Δανία έδειξε ότι 14% της πρώιμης καρδιαγγειακής θνησιμότητας στις γυναίκες οφείλεται στις επιδράσεις της μονοτονίας και της επαναλαμβανόμενης εργασίας, 7% στην εργασιακή πίεση και 2% στο παθητικό κάπνισμα στον εργασιακό χώρο.

Αντίθετες με τέτοιου είδους παρεμβάσεις είναι η Google και άλλες καινοτόμες επιχειρήσεις που βασίζονται ακριβώς στη συνεργασία ατόμων με ιδιαίτερη ευφυΐα. Μπορεί να μην υπάρχει καν σταθερό ωράριο - η δυνατότητα για σύλληψη καινοτόμων ιδεών που μπορεί να επηρεάσουν εκατομμύρια ανθρώπους δεν είναι απαραίτητο καν να γίνονται μέσα σε ένα γραφείο με τη στενή έννοια του όρου κλπ. Ενώ στο χώρο εργασίας υπάρχουν χώροι άθλησης, ενώ παρέχονται προγράμματα μείωσης του στρες για όλους τους εργαζομένους.

O A. de Geus σε άρθρο του στο Harvard Business Review αναφέρει το παράδειγμα μίας «ζωντανής επιχείρηση» η οποία φαίνεται να έχει διάρκεια στο χρόνο (αναφέρεται σε αυτό το άρθρο η σουηδική επιχείρηση Stora με διάρκεια ζωής άνω των 700 ετών).

Τέτοιες επιχειρήσεις όπως η Stora με διάρκεια στο χρόνο φαίνεται να αναγνωρίζουν πως μία επιχείρηση-οργανισμός είναι μία κοινότητα-κοινωνία ανθρώπων. Έχοντας μία τέτοια προοπτική οι ιθύνοντες της εταιρείας φροντίζουν για την ανάπτυξη και την ανανέωση της εταιρείας ενώ συγχρόνως δεν διακινδυνεύουν την προσωπική ανάπτυξη και ευημερία του προσωπικού της επιχείρησης. Έχοντας μία τέτοια φιλοσοφία και νοοτροπία, τόσο τα διευθυντικά στελέχη όσο και οι υφιστάμενοί τους έχουν μία συμμετοχική κουλτούρα σε ότι αφορά στην ανάπτυξη της εταιρείας, μαθαίνουν ο ένας από τον άλλον και κατ' αυτόν τον τρόπο όταν καταστεί απαραίτητο προβαίνουν στις απαραίτητες αλλαγές, και καινοτομίες προκειμένου να επιβιώσει η επιχείρηση.

Αντιμετώπιση

Προκειμένου οι εργαζόμενοι που υποφέρουν από εργασιακή εξουθένωση να ξεφύγουν από αυτήν χρειάζονται βοήθεια να αλλάξουν το τρόπο που σκέφτονται ώστε να αναγνωρίσουν και να τροποποιήσουν τις καταστάσεις που τους φέρνουν σε αυτό το αδιέξοδο. Επιπλέον, τεχνικές αντιμετώπισης του stress μπορεί να βοηθήσουν αποτελεσματικά άτομα που υποφέρουν από αυτό το σύνδρομο. Βέβαια σε κάθε περίπτωση, όταν αυτό είναι εφικτό, είναι επιθυμητές και κάποιες αλλαγές στο εργασιακό περιβάλλον για τη καλύτερη προσαρμογή του εργαζομένου με burn out.

Η Γνωσιακή-Συμπεριφορική Ψυχοθεραπεία στηρίζεται στη θεωρία πως εσφαλμένες δυσλειτουργικές πεποιθήσεις που έχουμε διαμορφώσει στη διάρκεια της ζωής μας, μας ταλαιπωρούν δημιουργώντας αρνητικές αυτόματες σκέψεις. Εμείς μη αντιλαμβανόμενοι το πόσο λανθασμένες και δυσλειτουργικές είναι οι σκέψεις και οι πεποιθήσεις μας μπορεί να αναπτύξουμε σημαντικές διαταραχές όπως κατάθλιψη, αγχώδεις διαταραχές κλπ.

Η θεωρία των Lazarus και Folkman (1984) για το στρες θεωρεί πως η προσαρμογή στις στρεσογόνες εμπειρίες (π.χ. εργασιακό stress) καθορίζεται από την αλληλεπίδραση:
των μεταβλητών της εργασιακής κατάστασης (situational variables),
την γνωσιακή εκτίμηση που κάνει το άτομο για την κατάσταση (cognitive appraisal) που εξαρτάται π.χ. από το αν ο ασθενής έχει εσωτερικό ή εξωτερικό κέντρο ελέγχου (LOC)
και την επιλογή αποτελεσματικών στρατηγικών αντιμετώπισης (coping).

Οι Lazarus και Folkman (1984) ορίζουν τις στρατηγικές αντιμετώπισης (coping) ως συνεχώς μεταβαλλόμενες γνωσιακές και συμπεριφορικές προσπάθειες προκειμένου να αντιμετωπιστούν συγκεκριμένες εσωτερικές ή/και εξωτερικές ανάγκες του ατόμου που ξεπερνούν τις δυνατότητες του. Οι στρατηγικές αντιμετώπισης όταν είναι επιτυχείς και το άτομο προτιμά την πραγματικότητα (reality testing) από την άρνηση τότε τονώνεται η εμπιστοσύνη στον εαυτό του, μειώνεται το άγχος του και υπάρχει μία αίσθηση προσωπικής ευημερίας (personal growth) (Lazarus και Folkman, 1984).

Περιβαλλοντικές και διαπροσωπικές δυνατότητες (Lazarus και Folkman, 1984) μπορεί να είναι ουσιαστικές στο να βοηθήσουν τους ανθρώπους να αντιμετωπίσουν και να κυριαρχήσουν στο στρες. Υπάρχουν αρκετές αποδείξεις για συσχέτιση μεταξύ κοινωνικής υποστήριξης από φίλους και συγγενείς και περισσότερο επιτυχημένης «ανάρρωσης» από στρεσσογόνα γεγονότα (Sarason και Sarason, 1985).

Φαίνεται λοιπόν πως το να έχεις κανείς εμπιστοσύνη στον εαυτό του, οικογενειακή υποστήριξη καθώς και easygoing-χαλαρή αντιμετώπιση των καταστάσεων συμβάλλουν στην αντίσταση στο στρες με αποτέλεσμα αυτοί οι άνθρωποι να στηρίζονται λιγότερο συχνά σε στρατηγικές αντιμετώπισης που βασίζονταν στην αποφυγή (Holahan και Moos, 1987).

Πηγή: http://www.boro.gr