Ενοχές: Πράγματα που μας κάνουν να νιώθουμε άσχημα

Ποιος δεν έχει ταλαιπωρηθεί σε κάποια στιγμή της ζωής του από αισθήματα ενοχής; Η ενοχή συνδέεται, δικαιολογημένα ή όχι, με την συμπεριφορά του ατόμου. Ένοχος δηλαδή αισθάνεται κάποιος που θεωρεί τον εαυτό του υπεύθυνο για μια άδικη-επιλήψιμη πράξη ή για μια απαγορευμένη επιθυμία. Η πράξη αυτή μπορεί να είναι πραγματική, δηλαδή να την έχει όντως διαπράξει, ή μπορεί να πρόκειται για μια φαντασίωση.

Η ηθική μας συνείδηση, την οποία ο Φρόιντ ονόμασε υπερεγώ συγκροτείται μέσω της εσωτερίκευσης των γονεϊκών, κοινωνικών και πολιτιστικών απαιτήσεων ή απαγορεύσεων σε συσχετισμό και με την ιδιοσυγκρασία του κάθε παιδιού. Μια δυσανάλογα αυστηρή διαπαιδαγώγηση οδηγεί στον σχηματισμό ενός τυραννικού υπερεγώ που λογοκρίνει αυστηρά το άτομο και του απαγορεύει να βιώσει οποιαδήποτε επιθυμία ή οποιοδήποτε αρνητικό συναίσθημα για τους τρίτους. Αντίθετα, ο γονιός που σέβεται το παιδί του, συντελεί στην διαμόρφωση ενός καλοπροαίρετου υπερεγώ που ευνοεί την κοινωνική προσαρμογή του.

Όταν υπάρχει δυσαναλογία ανάμεσα στο αίσθημα ενοχής και την άδικη συμπεριφορά, δηλαδή όταν το άτομο κατακλύζεται από ενοχικά συναισθήματα και η ενοχή γίνεται ένα είδος εμμονής, τότε περνάμε από το φυσιολογικό αίσθημα σε μια νευρωτική διαταραχή.

Ένα ισορροπημένο αίσθημα ενοχής επιτρέπει στο άτομο να διακρίνει το δίκαιο από το άδικο, άρα διευκολύνει την κοινωνική προσαρμογή του μέσω της αναγνώρισης των σφαλμάτων του και της επανόρθωσης των τυχόν ζημιών προς τους τρίτους. Όταν η ενοχή μετατρέπεται σε ψυχική οδύνη, τότε το άτομο χάνει την κριτική του ικανότητα, την δυνατότητα μιας θετικής δραστηριοποίησης, ενώ παράλληλα κυριεύεται από άγχος και κατηγορεί τον εαυτό του (αυτομομφές).

Το αίσθημα της ενοχής είναι στο μεγαλύτερό του μέρος ασυνείδητο. Με άλλα λόγια, το άτομο που υποφέρει δεν γνωρίζει τι ακριβώς του συμβαίνει, αλλά το συνειδητοποιεί στην διάρκεια μιας ψυχαναλυτικής ψυχοθεραπείας. Το ψυχαναλυτικό θεωρητικό πλαίσιο αναφοράς έχει: Α) μεγαλύτερο εύρος, καθόσον αφορά το σύνολο της προσωπικής & επαγγελματικής ζωής του θεραπευόμενου, Β)βάθος, εφόσον η ψυχαναλυτική μέθοδος ερευνά τόσο το παρελθόν όσο και το εσωτερικό-ασυνείδητο κομμάτι του ανθρώπινου ψυχισμού.

Από πού ξεκινάει η ενοχή; Η ενοχή σχετίζεται με τον φόβο της απώλειας της αγάπης- εκτίμησης της οικογένειας, των συγγενών ή και της κοινωνίας. Δυστυχώς, αρκετά συχνά, τόσο οι γονείς, όσο και οι εκπαιδευτικοί, μα ακόμα και κάποιοι κληρικοί καλλιεργούν ένα κλίμα ενοχών με στόχο να ελέγξουν τα παιδιά τους ή τους πιστούς.

Οι ενοχικοί άνθρωποι μπορούν ευκολότερα να πέσουν θύματα εκμετάλλευσης, εφόσον αρκεί κάποιος να χρησιμοποιήσει τα κατάλληλα λόγια, και εκείνοι μεταπείθονται, προκειμένου να μειώσουν το αίσθημα ενοχής τους. Παραδείγματος χάριν, το παιδί των χωρισμένων γονιών, που μένει με την μητέρα του, η οποία αρνείται να το αφήνει να βλέπει ανεξέλεγκτα τηλεόραση, της λέει: « ο μπαμπάς μου όμως με αφήνει να βλέπω ό, τι θέλω»!

Στο σημείο αυτό κρίνω σκόπιμο να αντιδιαστείλω την ενοχή με το συγγενές, αλλά όχι ταυτόσημο αίσθημα της ντροπής. Η ντροπή σχετίζεται με την αίσθηση που έχει κάποιος για τον εαυτό του, με την αυτοεκτίμησή του. Η ντροπή είναι έμφυτη στον άνθρωπο και ,σε λογικά πλαίσια, τον βοηθάει να ελέγξει την συμπεριφορά του. Η υπερβολική ντροπή είναι πιο καταστροφική από την ενοχή, εφόσον το άτομο καταλήγει να απορρίπτει τον εαυτό του καθ’ ολοκληρίαν, λόγω λανθασμένης ερμηνείας διαφόρων καταστάσεων.

Η ντροπή αναγνωρίζεται πιο δύσκολα από την ενοχή. Επίσης, η ενοχή, αρκετά συχνά, υποκαθιστά την ντροπή.

ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΕΝΟΧΗΣ

Προκειμένου να γίνουν περισσότερο κατανοητά όλα όσα προηγουμένως ανέλυσα σε θεωρητικό επίπεδο, κρίνω σκόπιμο να αναφερθώ σε κάποια από τα πιο συνήθη πρόσωπα που μπορεί να πάρει η ενοχή στην καθημερινότητά μας.

Θεωρώ σκόπιμο να διευκρινίσω εξαρχής ότι, επειδή ο κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός, δεν μου αρέσουν οι γενικεύσεις. Παρόλα αυτά η κλινική μου εμπειρία με έχει διδάξει ότι και στην περίπτωση των ενοχών άνθρωποι οι οποίοι ανήκουν σε συγκεκριμένες κατηγορίες τείνουν να τις βιώνουν με παρεμφερή τρόπο. Θα ανιχνεύσουμε λοιπόν αυτά τα επαναλαμβανόμενα συναισθήματα που αλληλοδιαπλέκονται με τις ενοχές και θα προτείνουμε κάποιους απλούς τρόπους μιας πρώτης διαχείρισής τους, οι οποίοι, σε καμία περίπτωση, δεν φιλοδοξούν να υποκαταστήσουν μια ολοκληρωμένη ψυχοθεραπευτική αντιμετώπιση.

Η ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΗ ΜΗΤΕΡΑ

Ενδέχεται να αισθάνεται ένοχη, επειδή:

Δεν διαθέτει τον απαιτούμενο χρόνο ή την απαιτούμενη ενέργεια στα παιδιά της

Δεν φροντίζει όσο θα ήθελε την σχέση της με τον άντρα της

Αισθάνεται ότι δεν είναι σε τίποτα καλή: ούτε στην δουλειά της, ούτε στα θέματα της διαχείρισης του σπιτιού της

Η ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΗ-ΔΙΑΖΕΥΓΜΕΝΗ ΜΗΤΕΡΑ

Αν η απόφαση του διαζυγίου είναι δική της, ενδέχεται να αισθάνεται ένοχη για περισσότερους λόγους, δηλαδή επειδή:

Στερεί από τα παιδιά της την καθημερινή παρουσία του πατέρα τους

Στενοχώρησε τους γονείς της με την απόφασή της να χωρίσει

Αναρωτιέται μήπως τελικά θα μπορούσε να είχε αποφύγει το διαζύγιο

Αμφιβάλλει αν μια σωστή μητέρα δικαιούται να δημιουργήσει μια καινούργια σχέση και φοβάται με ποιο τρόπο θα αντιδράσουν τα παιδιά της, κυρίως αν είναι αγόρια

Αν αντιμετωπίζει οικονομικές δυσκολίες, αισθάνεται ένοχη επειδή δεν μπορεί να προσφέρει στα παιδιά της όλα όσα θα ήθελε

Συνειδητοποιεί ότι θα ήθελε να δίνει πιο συχνά τα παιδιά της στον πατέρα τους, προκειμένου να εξοικονομήσει ελεύθερο χρόνο για τον εαυτό της

Αν η απόφαση του διαζυγίου δεν ήταν δική της, ενδέχεται να αισθάνεται ένοχη και επειδή:

Δεν κατάλαβε εγκαίρως την ύπαρξη του προβλήματος στην σχέση της με τον άντρα της και δεν το αντιμετώπισε

Ο ΔΙΑΖΕΥΓΜΕΝΟΣ ΠΑΤΕΡΑΣ ΠΟΥ ΒΛΕΠΕΙ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΟΥ ΤΟ ΣΑΒΒΑΤΟΚΥΡΙΑΚΟ

Αν η απόφαση του διαζυγίου ήταν δική του, ενδέχεται να αισθάνεται ένοχος επειδή:

Δεν αφιερώνει στο παιδί του τον απαιτούμενο ποιοτικό και ποσοτικό χρόνο

«Εγκατέλειψε» το παιδί του, κυρίως σε περίπτωση που δεν εμπιστεύεται την πρώην γυναίκα του όσον αφορά την επάρκειά της για τον συγκεκριμένο ρόλο

Αν η απόφαση του διαζυγίου δεν ήταν δική του, και αυτός μπορεί να αισθάνεται ότι δεν αφιερώνει στο παιδί του τον χρόνο που του χρειάζεται, ενώ παράλληλα, επειδή έχει τραυματιστεί η αυτοεκτίμησή του, φοβάται ότι εύκολα μπορεί να τον αντικαταστήσει ο επόμενος σύντροφος ή σύζυγος της πρώην γυναίκας του.

Ο ΔΙΑΖΕΥΓΜΕΝΟΣ ΠΑΤΕΡΑΣ ΠΟΥ ΕΧΕΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΕΙ ΤΗΝ ΔΙΚΗ ΤΟΥ ΝΕΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ

Ενδέχεται να αισθάνεται ένοχος επειδή:

Tο παιδί του από τον πρώτο του γάμο ενδεχομένως αισθάνεται παρείσακτο στο καινούργιο περιβάλλον

Αφιερώνει λιγότερο χρόνο στην καινούργια του σύζυγο και στο μικρότερο παιδί του τα Σαββατοκύριακα που φιλοξενεί το πρώτο του παιδί

ΕΚΕΙΝΟΣ ΠΟΥ ΑΦΗΝΕΙ ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΤΥΧΗ ΤΟΥΣ ΚΑΙ ΔΕΝ ΕΧΕΙ ΚΑΜΙΑ ΔΙΑΘΕΣΗ ΝΑ ΠΙΕΣΕΙ ΟΥΤΕ ΝΑ ΕΞΕΛΙΞΕΙ ΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥ

Το συγκεκριμένο άτομο ταλανίζεται από ένα υπερτροφικό «ιδεώδες του εγώ», εφόσον οι γονείς του είχαν υπερβολικές ή εξωπραγματικές φιλοδοξίες γι’ αυτό. Έντονα αμφιθυμικό λοιπόν, νιώθει ενοχές σε στιγμές που συνειδητοποιεί την κατάστασή του.

ΕΚΕΙΝΟΣ ΠΟΥ ΞΕΣΠΑ ΣΤΟ ΦΑΓΗΤΟ

Ενδέχεται να αισθάνεται ένοχος επειδή:

Δεν καταφέρνει να ελέγξει τον εαυτό του στο συγκεκριμένο θέμα

Δεν φροντίζει την υγεία του ως γονιός

ΕΚΕΙΝΟΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΑΣΧΟΛΕΙΤΑΙ ΜΕ ΤΟΥΣ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΟΥΣ ΓΟΝΕΙΣ ΤΟΥ

Ενδέχεται να αισθάνεται ένοχος επειδή:

Δεν επισκέπτεται τους γονείς του με την συχνότητα που θα ήθελε

Δεν τους βοηθάει αρκετά, είτε υλικά, είτε ηθικά

Δεν καταφέρνει να τους παρηγορήσει, ή να τους απαλλάξει από το βασανιστικό τους άγχος ή και τον φόβο

Ο ΑΝΕΡΓΟΣ ΝΕΟΣ

Ενδέχεται να αισθάνεται ένοχος επειδή επιβαρύνει τους γονείς του, εφόσον συγκατοικεί με αυτούς

Ο ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΡΧΗΣ ΜΕΣΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΠΟΥ ΕΜΕΙΝΕ ΧΩΡΙΣ ΔΟΥΛΕΙΑ

Ενδέχεται να αισθάνεται ένοχος επειδή:

Δεν έκανε κάτι για να προλάβει το συγκεκριμένο γεγονός (σπουδές όταν θα έπρεπε, σεμινάρια, άλλες επαγγελματικές κινήσεις ή κοινωνικές επαφές, κλπ)

Δεν μπορεί να προσφέρει όλα όσα θα ήθελε στην γυναίκα του και στα παιδιά του

Αναγκάζεται να δεχτεί την βοήθεια των συνταξιούχων γονιών του

Η κακή του διάθεση επηρεάζει δυσμενώς την συναισθηματική ατμόσφαιρα στο σπίτι του.

ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΑΛΛΗΛΟΔΙΑΠΛΕΚΟΝΤΑΙ ΜΕ ΤΙΣ ΕΝΟΧΕΣ

Τα αισθήματα ενοχής δεν εμφανίζονται ποτέ μόνα τους, εφόσον συνήθως αλληλοδιαπλέκονται με άλλα συναισθήματα όπως: άγχος, θυμός προς τον εαυτό ή/και προς τους τρίτους, θλίψη, λύπη για πραγματικές ή φαντασιακές απώλειες, φόβοι διαφόρων ειδών, παθολογικές φοβίες που παρεμποδίζουν την φυσιολογική λειτουργικότητά του, ακόμα και ντροπή, αν παραδείγματος χάριν η μονογονεϊκότητα, το υπερβολικό βάρος, τα γηρατειά ή η ανεργία βιώνονται ως στίγμα.

Το άτομο επισκέπτεται τον ψυχολόγο, επειδή υποφέρει ή επειδή είναι δυσλειτουργικό στην καθημερινότητά του, χωρίς να συνειδητοποιεί ποιο ακριβώς είναι το πρόβλημά του, επομένως βρίσκεται σε αναζήτηση ενός νοήματος ζωής.

Οι ενοχές προκύπτουν συνήθως, όταν ο άνθρωπος δεν έχει ενηλικιωθεί επί της ουσίας, επομένως δεν έχει διαμορφώσει την δική του φιλοσοφία ζωής. Κατά συνέπεια, στο εσωτερικό του ψυχισμού του, χωρίς ο ίδιος να το συνειδητοποιεί, συγκρούονται δυο τάσεις: Α) οι αξίες που του μετέδωσαν οι γονείς του, οι δάσκαλοι ή άλλα σημαντικά πρόσωπα του περιβάλλοντός του, Β) οι δικές του μη επαρκώς ανεπτυγμένες πεποιθήσεις, τις οποίες δεν έχει το θάρρος να υποστηρίξει. Αποτέλεσμα: το άτομο πιστεύει ότι βρίσκεται σε σύγκρουση με τον ίδιο του τον εαυτό, ενώ στην πραγματικότητα συγκρούεται μ’ ένα «ξένο σώμα» που φιλοξενεί μέσα του, δηλαδή τις αξίες των τρίτων τις οποίες δεν επεξεργάστηκε, ούτε αφομοίωσε, προκειμένου να τις προσαρμόσει στα δικά του δεδομένα.

ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΟΙ ΤΡΟΠΟΙ ΔΙΑΧΕΙΡΗΣΗΣ

Ξεκαθαρίζουμε ποια είναι τα δικά μας πιστεύω και ποια τα πιστεύω των τρίτων. Στη συνέχεια αποφασίζουμε ποια από αυτά θα ενστερνιστούμε και ποια θα απορρίψουμε.

Χρησιμοποιούμε το γράψιμο, προκειμένου να βάλουμε σε τάξη τις σκέψεις μας και να πάρουμε απόσταση από τα γεγονότα.

Μαθαίνουμε να κατανοούμε τον τρόπο λειτουργίας του εαυτού μας, αντί να τον κρίνουμε και μάλιστα να τον κατακρίνουμε. Μεταφέροντας αυτήν την συνήθεια στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε τους τρίτους, βελτιώνουμε την ποιότητα των σχέσεών μας. Ας σημειωθεί ότι η κατανόηση δεν σημαίνει απαραίτητα και συμφωνία.

Εγκαταλείπουμε την παιδιάστικη τάση παντοδυναμίας. Αποδεχόμαστε το πεπερασμένο των ορίων μας ως ανθρώπινα όντα, αλλά δεν παραιτούμαστε. Δεν μπορούμε να ελέγξουμε τα πάντα. Το αέναο κυνήγι της τελειότητας σε όλους τους τομείς μας στερεί κάποιες από τις απλές καθημερινές χαρές της ζωής.

Ο ισορροπημένος γονιός συνδυάζει αρμονικά τις υποχρεώσεις που πηγάζουν από τον ρόλο του με τις προσωπικές του επιθυμίες και προτεραιότητες.

Οι μητέρες που θυσιάζονται για τα παιδιά τους, λειτουργούν ως ένα «απεχθές» πρότυπο, κυρίως για τις κόρες τους, στις οποίες προκαλούν μια αμφιθυμική στάση απέναντι στην μητρότητα, η οποία βιώνεται ως κάτι όμορφο, αλλά εξαιρετικά επώδυνο!!

Αναλαμβάνουμε την ευθύνη των επιλογών μας και των συνεπειών τους, ενώ παράλληλα αναγνωρίζουμε και το μερίδιο της ευθύνης των άλλων.

Ζητάμε συγγνώμη από τα παιδιά μας, όποτε διαπιστώνουμε ότι σφάλλουμε, όμως οφείλουμε παράλληλα να τα διδάξουμε ότι: Α) όπως εμείς, έτσι και εκείνα δεν μπορούν να είναι πάντα στο επίκεντρο της προσοχής, Β) δεν μπορούν να έχουν ό,τι θέλουν, όποτε το θέλουν.

Αναγνωρίζουμε και αποδεχόμαστε κάποιες αδιαμφισβήτητες αν και όχι ευχάριστες αλήθειες σύμφωνα με τις οποίες: Α) Η ζωή δεν είναι πάντα ούτε ευχάριστη, ούτε εύκολη, ούτε δίκαιη, όμως μπορούμε να της δώσουμε το δικό μας νόημα και να την κάνουμε πιο ενδιαφέρουσα, Β) Τίποτα δεν μας οφείλεται, ούτε μας χαρίζεται. Για όλα οφείλουμε να αγωνιστούμε!

Οι αποτυχίες μπορούν να μας διδάξουν και ν’ αποτελέσουν αφετηρία για διορθωτικές κινήσεις.

Όχι στην επιλεκτική μνήμη που τονίζει τις αποτυχίες μας, αγνοώντας τα θετικά μας σημεία ή τις δυνατότητές μας. Μια αποτυχία δεν είναι ποτέ πλήρης!

Δεν μπορούμε πάντα να επηρεάζουμε τα πράγματα και τις καταστάσεις προς όφελός μας, μπορούμε όμως να επιλέξουμε ποια θα είναι η στάση μας απέναντι σ’ αυτά.

Θεωρώντας τον εαυτό μας άχρηστο μπαίνουμε σ’ έναν φαύλο κύκλο αυτολύπησης- απόσυρσης . Η αλλαγή μπορεί να προκύψει μόνο μέσα από την δράση και την εφευρετικότητα.

Όποτε κλαίει ένα μωρό ή ένα μικρό παιδί, δεν το ταΐζουμε, προτού συνειδητοποιήσουμε τι ακριβώς του συμβαίνει, διότι, κατ’ αυτόν τον τρόπο του μαθαίνουμε να επιλύει τα προβλήματά του μέσω της τροφής.

Δρούμε αντί απλά να αντιδρούμε. Άνθρωποι με εξωτερική θέση ευθύνης, οι οποίοι έμαθαν να είναι καλοί μαθητές, προκειμένου να ικανοποιούν τους μεγάλους, και όχι τον εαυτό τους (εσωτερική θέση ευθύνης), όταν μεγαλώνουν, συχνά από αντίδραση στην καταπίεση που υπέστησαν, αφήνουν τα πράγματα στην τύχη τους.

Να θυμάστε ότι: η νοητική κατανόηση όλων όσων προανέφερα προηγείται. Η συναισθηματική τους αφομοίωση ακολουθεί και απαιτεί συνήθως πολύ χρόνο!!


Πηγή: http://www.boro.gr